Khổng Tử là một trong những nhà tư tưởng lớn nhất của nhân loại. Bỏ qua những yếu tố mà vua chúa phong kiến "đặt hàng" ông để quản lý xã hội nông nghiệp lạc hậu và diện tích rộng lớn thời đó, có nhiều quan điểm của ông về con người khá hay. Trong đó có 1 câu mà sinh viên tinh hoa trong các lớp về quản lý ở các ĐH lớn của châu Á như Thanh Hoa, Tokyo, Hongkong, Seoul, NUS...thường được các giáo sư yêu cầu phân tích khi nhập môn quản trị học (hình). Đây là một câu vô cùng sâu sắc.
Vậy câu này có gì mà hay ho đến vậy?
1. Yêu ghét...là những phạm trù thuộc về cảm xúc, loài người không ai không có. Thậm chí loài vật chim muông cũng có.
Con người thường đan xen hai phạm trù cảm tính và lý trí, không ai cảm tính hết hoặc lý trí hết. Với người lý trí > cảm tính, họ thường sống khoẻ hơn người có cảm tính > lý trí. Theo tâm lý học, trẻ con, phụ nữ, người châu Á, người nông thôn, người nghèo,...thường có cảm tính nhiều hơn lý trí. Ở người cảm tính, mọi thứ ngoài "đạt lý" thì phải "thấu tình". Còn với người lý trí, "đúng luật, minh bạch" là đủ.
2. Ở người cảm tính, trái tim mạnh hơn khối óc, dẫn đến hành xử không theo logic mà theo cảm xúc. Dạng người này thường khó làm quản lý hoặc nên cơ nghiệp. Họ không thể làm việc nhóm và cũng không thể tính toán làm ăn. Họ suy diễn chứ không suy luận. Dù chưa có thông số dữ liệu (facts) nào, họ kết luận luôn theo chủ quan của họ. Người cảm tính luôn khổ đau vì cảm xúc chi phối suy nghĩ. Nếu yêu màu hồng, ghét màu xanh....dẫn tới thấy ai mặc đồ xanh là ghét, thấy ai mặc đồ hồng là yêu. Bán hàng cho họ rất dễ, cứ lấy cảm tình xong là "chị thích em nên em bán gì chị cũng mua, còn thằng kia á, chị ghét nó nên có cho miễn phí chị cũng không lấy". Khi giận lên, họ thậm chí "tao sẵn sàng bán nhà để chơi khô máu, chơi tới cùng với mày". Các nhóm khủng bố cực đoan thường lợi dụng những người này để đánh bom liều chết sau khi tiêm vài mũi doping tinh thần. Mỵ Châu khi chết vẫn tin Trọng Thuỷ và khi chạy giặc, nàng vẫn lén cha bứt và rắc lông ngỗng cho chàng tìm. Nhiều cô gái trí tuệ cỡ nào đi nữa, khi iu thì u u mê mê, quên hết lối về, chủ động dọn đến nhà bạn trai ở chung để quỳ lạy hầu hạ, rồi đi phá thai như đi chợ. Rồi đeo bám kiểm soát, luôn miệng doạ tự tử nếu chia tay, khiến các chàng luôn trong tình trạng "thấy chán muốn bỏ quách, mà sợ nó chết thì mang tội". Còn các nàng cảm tính thì cho phép các chàng dối gian thoải mái, rồi về nịnh lại hai ba câu thì tươi cười như hoa. "Tôi xin người cứ gian dối, nhưng xin người, đừng lìa xa tôi".
Những người cảm tính, nếu họ kết giao với người mưu mô, tâm không sáng thì dễ bị dụ dỗ. Cứ khen, nịnh, chiều chuộng, nhiệt tình giúp đỡ mấy cái lặt vặt, dành thời gian để gây nợ tình cảm, nắm được cái thóp "yêu ghét" này, làm cho cái tôi của họ sướng lên, rồi tha hồ lợi dụng. Đáng buồn là họ không nhận ra, thậm chí cố gắng bảo vệ người họ thích, chỉ đến khi rành rành trước mắt, mất hết lợi ích cá nhân thì họ mới vỡ lẽ. Từ trạng thái yêu, người cảm tính ngay lập tức chuyển qua thành thù hận. Một cụm từ người cảm tính hay dùng là "tao cạch mặt", tức đi kể nỗi niềm với người khác về tính xấu người kia trước khi tuyệt giao. Tuyệt giao nhưng lòng không quên, ba nó tên là Sở Khanh thì thằng con thường bị mẹ đặt tên là "Hoài Hận", ý nói hận hoài ngàn năm.
Người đã cảm tính, có cái tôi lớn mà còn tiêu cực thì lại phức tạp muôn phần, đặc biệt là người đầu óc nhỏ tuổi bị 3 chứng bệnh này. Họ chỉ thấy "gai" trong bụi hoa hồng, thấy "phần nước chưa đầy" trong ly nước, thấy mặt xấu nhiều hơn mặt tốt nên luôn phàn nàn. Trong 1 đoàn khách du lịch, thể nào cũng có vài ba người thuộc nhóm này. Họ phàn nàn mọi thứ từ chỗ ăn, chỗ uống, giá tiền, cung cách phục vụ, tài xế, xe cộ, máy bay....và thậm chí còn giật dây cho những khách yếu bóng vía khác để có cùng đồng minh. Ai bản lĩnh lắm mới không bị cuốn theo những suy nghĩ tiêu cực này mà "đứng ra 1 bên". Cứ có mặt 1 người tiêu cực và cảm tính trong 1 tập thể, mọi thứ sẽ bị hỏng, dù là 1 chuyến đi ngắn hay hùn hạp cổ phần làm ăn. Do không thể ngừng được việc chỉ trích người khác nên họ phá hỏng hết mọi cuộc vui, dù họ nghĩ là "nói để xây dựng", bắt người khác "cầu thị" để làm theo cái tôi của họ. Mấy bạn này hồi nhỏ làm văn, tới dòng văn học "hiện thực phê phán" là điểm cao chót vót. Trong cái ô kẻ "lời phê của giáo viên", giáo viên nhận xét "em phê dữ quá, hết chỗ....cho cô".
3. Ngược lại với người cảm tính là người duy lý, sống và hành xử theo logic, theo các sự kiện, quy tắc, quy định. Người lớn tuổi, đàn ông, người phương Tây, người sinh sông ở đô thị lớn nhiều đời, người giàu, nhà khoa học, nhà kinh doanh....thường có lý trí > cảm xúc. Họ suy luận chứ không suy diễn. Tức khi đánh giá một người, một sự vật, hiện tượng...họ thu thập dữ kiện rồi suy ra như toán học vậy. Đặc điểm của người vĩ đại, doanh nhân lớn, nhà giàu, nhà khoa học...là họ khách quan đến vô cùng. Con ruột của họ xấu gái thì họ vẫn nói con tao xấu, ráng kiếm tiền đi sửa thẩm mỹ đi. Hùn hạp làm ăn, họ quan tâm đến khía cạnh "hiệu quả, cùng nhau làm lớn" hơn là mấy cái râu ria như tính tình hiền hậu, hạp rơ, dễ thương, vui vẻ, đẹp trai đẹp gái. Trong công việc, họ chỉ mổ xẻ "cái gì đúng, cái gì sai, what's right, what's wrong" chứ không phải "ai đúng, ai sai, who's right, who's wrong" nên tranh cãi có dữ dội xong rồi thôi, không để bụng. Họ không công kích cá nhân dựa trên các yếu tố ngoại hình, giới tính, học vấn, tôn giáo, vùng miền, chủng tộc, xuất thân, tiền bạc....Họ luôn tránh những cụm từ đặc sệt cảm tính, đậm chất trẻ thơ như món này ngon, món kia dở; dòng nhạc này văn minh, dòng nhạc kia sến; gu này sang trọng, gu kia quê mùa;...vì làm gì có thước đo các tiêu chí cảm tính này. Họ enjoy mỗi phút giây họ sống, mỗi 1 con người họ gặp, mỗi vùng đất họ đi qua để trong đầu họ, bao giờ cũng là kỷ niệm đẹp mỗi khi nhớ về. Nếu bạn nhớ về 1 người, 1 chuyến đi, 1 kỷ niệm, 1 mối quan hệ....mà bạn thấy chán, thì bạn là người tiêu cực mất rồi.
4. Các bạn trẻ thân mến. Mình xuất thân từ văn hoá lúa nước làng xã, nên suy nghĩ và hành xử cảm tính là điều rất dễ hiểu. Nhưng cần phải mở lòng ra học tập trong thời đại toàn cầu. Không phải ghét Khổng Tử mà câu nào của ổng cũng thấy khó chịu. Cũng không vì yêu Jack Ma hay Bill Gates mà cái gì của ổng cũng hay. Không vì ngưỡng mộ Mourinho mà thấy cái áo choàng lông cừu của ổng trên sân Stamford Bridge cũng đẹp, bèn mua một cái bận vô tha thướt chạy xe máy giữa trời nắng nhiệt đới Việt Nam. Không vì ghét tỉnh A, nước B, người khác mình mà kỳ thị, gọi họ là bọn này lũ kia, khựa này bọ kia, ả này gã kia. Một nhóm người Trung Hoa cổ đại thiển cận đã xem họ là trung tâm tinh hoa, còn xung quanh đều là man di mọi rợ, khiến Lão Tử có lần đã chỉnh đốn, dạy học trò rằng, phàm là người, không được để mình có ý nghĩ xấu xa như vậy. Do học hành chưa tới mới có ý nghĩ đó trong đầu. Nếu mình gọi họ như vậy thì tự khắc mình đã hạ giá trị của mình xuống rất thấp, vì không tự tin nên mới tìm cách hạ bệ cái/người mình không ưa xuống cho thoả cảm giác mình hơn. Khi người ta rơi ngựa hoặc đau khổ, mình vỗ tay mừng là 1 sự hạ thấp đến cùng cực nhân phẩm của chính mình.
Những tư tưởng nhỏ hẹp này đã đi ngược lại với các giá trị mới của người tiến bộ. Cùng 1 dân tộc, 1 đất nước mà kỳ thị nhau thì quá dở. Cùng 1 châu lục, cùng sinh sống chung trên 1 trái đất mà đi ghét nhau thì lỗi là do não ích kỷ của mình. Có mấy chục năm sống trên đời đâu mà tốn thời gian vô việc ghét ai đó.
5. Ở đâu cũng có xấu tốt. Lý trí là nhận ra mỗi cá nhân xấu tốt thông qua xâu chuỗi các hành động của họ, chứ không liên quan gì đến vùng miền xứ sở hay học vấn, địa vị, ngoại hình. Không phải vì ghét Pháp nên không thèm coi phim Pháp, không thèm học tiếng Pháp, không thèm xài đồ Pháp. Mình cảm tính vậy thì cá nhân mình thiệt thòi thôi. Nước Pháp có biết mình là ai. Không vì thằng Tèo thằng Tí nào đó tẩy chay mà nền văn minh Pháp bớt rực rỡ, tiếng Pháp lụi tàn hay hàng hoá Pháp bỗng dưng bị ế. Mình có là ai đâu, 1 cá nhân vô danh trong 7 tỷ người. Chỉ có mình đóng cửa lòng mình. Mà bế quan toả cảng, càng đóng cửa càng thất bại trong mọi thứ. Vì dòng đời nó vẫn trôi, vẫn tươi đẹp ngoài kia bất chấp lòng mình buồn hay vui, yêu hay ghét, cái tôi mình to đùng, nào ai quan tâm. Thậm chí mình có chết thì trái đất vẫn quay, người ta vẫn sống.
Nhạc sĩ Trịnh cũng vài lần thừa nhận cảm xúc tiêu cực, "khép cửa, sống ơ hờ, quỳ mãi bên vết thương lòng". May mà ông nhận ra nên chỉ có đôi lần.
"Nhiều khi thấy trăm nghìn nấm mộ
Tôi nghĩ quanh đây hồ như
Đời ta hết mang điều mới lạ
Tôi đã sống rất ơ hờ.
Lòng tôi có đôi lần khép cửa
Rồi bên vết thương tôi quỳ.
Vì em đã mang lời khấn nhỏ
Bỏ tôi đứng bên đời kia"
Hồi nhỏ lúc ở Bến Tre, có lần mình nghe ông hàng xóm bảo "Bắc kỳ thế nọ thế kia", Bắc Kỳ là cách gọi miền bắc của người Pháp cũ, sau đó người miền trong dùng để kỳ thị người miền ngoài. Và mình dĩ nhiên là bắt chước nói vậy, xong ba mình mới nghiêm giọng nói con không nên nói theo. Ông nói "nước mình nhỏ xíu con ơi, miền bắc tới miền nam, từ Cao Bằng tới Cà Mau không bằng 1 tỉnh 1 bang của nước người ta, mà dân mình cứ vùng này ghét vùng khác, tỉnh này ghét tỉnh khác, địa phương chủ nghĩa, cục bộ chủ nghĩa là do đầu óc mình nhỏ mà thôi. Cái tư tưởng này do các nước ngoại bang ngày xưa đánh mình mãi không thắng được, gieo vào đầu người dân để phân biệt, chia rẽ để họ dễ dàng thôn tính hoặc kinh tế sẽ yếu mãi, vì người ta ghét nhau thì không thể cùng xây dựng nền kinh tế hùng cường được. Con không được bị cuốn theo những suy nghĩ thuộc địa đó. Vùng kinh tế khó khăn thì người ta sẽ nghĩ nhỏ, nghĩ hẹp, nghĩ ích kỷ...nhưng rồi kinh tế khá lên, người ta sẽ phóng khoáng dần. Ở đâu, vùng nào nước nào cũng có người tốt, người xấu, mà người tốt thì sẽ dần nhiều lên, người xấu dần dần nhận ra vậy chưa được, họ sẽ sửa để tốt lên, loài người sẽ đi về phía thánh thiện. Con đừng lấy cái hẹp hòi mà đối đãi với người khác mình. Khi thấy nhận thức họ khác, hành xử họ khác thì mình tôn trọng. Thấy cùng giá trị, thấy vui thì cùng nhau làm, cùng nhau chơi, thấy khác biệt quá thì thôi, hạn chế hoặc không chơi, nhưng tuyệt đối không được chê bai miệt thị người khác mình. Hễ ai mà nói những lời chê bai, thì giá trị người đó rất thấp trước đã. Mình đẳng cấp và văn minh là vui vẻ, bao dung, chấp nhận mọi sự khác biệt, tiến tới thích thú với mọi sự khác biệt đó. Con làm vậy đi, cốt cách tự nó sẽ sang trọng lên thôi.". Đó là kim chỉ nam về ứng xử cho mình mãi suốt cuộc đời này.
Sau này mình lớn lên, gặp gỡ thấy người mình cảm tính và tiêu cực, nghĩ nhỏ, tầm nhìn chỉ tới cấp tỉnh cấp vùng. Ra Bắc chơi, thấy nhiều người, cứ nghe ai nói giọng Nghệ, Hà, Quảng, Huế....với đặc trưng dấu nặng nhiều, thì họ gọi là "trọ trẹ" hay "bọ" gì đó, có ý không tốt. Rồi có ý chê người miền trong là nông nổi, không sâu sắc, họ nghĩ vậy do ai đó truyền lại chứ bản thân cũng chưa từng sống ở miền Nam. Rồi khi vào vùng Nghệ thì họ nói ngược lại, bà mẹ nào cũng không cho con trai cưới gái Nam, gái Bắc, phải lấy vợ cùng quê, vùng khác nhiều người xấu, khác văn hoá, không được lấy. Thậm chí có vùng, họ dạy nhau câu "bất thương Bắc Hà khách, bất đấu Bình Định kê, bất thú Quảng Ngãi thê, bất giao Thừa Thiên hữu"...ý nói không buôn bán với dân Bắc Hà, dễ bị lừa. Không đá gà với dân Bình Định, sẽ bị thua. Không lấy vợ Quảng Ngãi, vì ông đó từng bị 1 cô Quảng Ngãi nào đó ly hôn. Không chơi với bạn Thừa Thiên Huế, vì ông đó cũng bị bạn chơi không đẹp".... đại loại là cá nhân của ông đó bị, xong ông vì cảm tính mà sáng tác ra 1 bài vậy. Đây là tư duy tiêu cực đầy tính cá nhân, các bạn chớ có nghe theo, HOÀN TOÀN KHÔNG ĐÚNG. Là người châu Á, cảm xúc cảm tính lớn, có khi che lấp mọi khách quan và logic, nên luôn đưa ra các kết luận vội vàng, và cái tôi cũng lớn nên càng cố gắng chứng minh nó đúng. Điều đó khiến chúng ta bùng nhùng trong cách hành xử, nhỏ hẹp về tư duy, tiêu cực trong suy nghĩ, làm hỏng những cảm xúc tốt đẹp mà người-người đáng lẽ dành cho nhau. Trái đất quá nhỏ, người ta tìm cách bay ra định cư ở không gian, ngồi đó mà còn phân biệt huyện này tỉnh kia nước nọ....thì đầu óc mình bé mọn tầm thường biết bao. Bạn nghe ai chê sự khác biệt là biết đầu óc họ vô cùng hẹp hòi, không dung nạp sự đa đạng, không nên giao lưu nhiều.
Mình đi Nhật, dù diện tích lãnh thổ họ cũng nhỏ xíu, nhưng đó là 1 dân tộc lớn. Họ không hề nói tôi là người thủ đô, anh là người tỉnh lẻ, tôi ghét dân tỉnh A tỉnh B gì, vì đều là người Nhật, đồng chủng đồng văn đồng nguyên thì phải giúp đỡ nhau, động đất vẫn bình tĩnh xếp hàng rời khỏi chỗ nguy hiểm theo hướng dẫn. Người Do Thái cũng vậy, dù đang sống ở Mỹ hay ở Nga hay ở Israel, họ vẫn hướng dẫn nhau cách làm giàu không hề giấu diếm 1 chữ. Người Hàn thì "cứ 1 người Hàn giàu thì dân tộc Hàn sẽ giàu có" nên mới có kỳ tích kinh tế rực rỡ như vậy.
Có lần ngồi nói chuyện với một người nổi tiếng nọ, ad có hỏi triết lý của cuộc đời ông là gì, ông nói "THÀ BỊ LỪA CÒN HƠN KHÔNG TIN NGƯỜI, VÌ LÒNG TIN LÀ CƠ SỞ CỦA MỘT CÁ NHÂN, MỘT XÃ HỘI PHỒN VINH, HẠNH PHÚC".
Dù có bị lừa 1000 lần, đến lần thứ 1001, vẫn cứ phải tin người. Nếu bạn hiểu câu nói trên, thì đọc tiếp bài minh hoạ dưới đây (bài cũ 2 năm trước), để tư duy mình rộng hơn, lớn hơn. Chúc các bạn 1 ngày cuối tuần thật yêu đời, yêu người.
https://www.facebook.com/TonyBuoiSang/